Παναγία Οδηγήτρια

(Από το βιβλίο του Αθανασίου Παλιούρα, «Βυζαντινή Αιτωλοακαρνανία»)
Ανατολικά του χωριού Αχίλλειο (= Βασιλόπουλο) Ξηρομέρου υψώνεται στην πλαγιά κομψός ναΐσκος αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου (81). Οι ντόπιοι τον ονομάζουν Παναγίτσα και Αγία Τρίτη, γιατί γιορτάζει την Τρίτη μέρα του Πάσχα (364). Ανήκει στον τύπο της μονόχωρης σταυρεπίστεγης με τρουλλοκαμάρα (κατηγορία Α1 κατά Ορλάνδο). Ο τετράπλευρος εξωτερικά πυργίσκος στηρίζεται σε τύμπανο που υψώνεται στο σημείο συνάντησης των κεραιών του σταυρού με τρόπο που όλο το βάρος να πέφτει στα τόξα, που σχηματίζουν εσωτερικά οι δύο μακριές πλευρές του ναού και φτάνουν ως το δάπεδο (347α-στ). Ο πυργίσκος στις τέσσερις πλευρές του έχει μονόλοβα ανοίγματα. Εξωτερικά οι δικλινείς στέγες, και του κατακόρυφου και του εγκάρσιου κλίτους, καταλήγουν σε αετώματα. Η ημικυκλική αψίδα του ιερού στο πλακοσκέπαστο λοφίου και προς τα νότια διασώζει προστατευτικό στοιχείο. Το μεγαλύτερο τμήμα της δυτικής καμάρας του σταυρού εσωτερικά διαμορφώνεται σε νάρθηκα. Τοίχος υψώνεται από το δάπεδο ως την καμάρα της οροφής αφήνοντας τοξωτή θύρα επικοινωνίας στη μέση. Απλή και ωραία είναι η πλακόστρωση του δαπέδου. Βόρεια και νότια εξωτερικά έχουν κατασκευαστεί νεότερα υπόστεγα, που στηρίζονται σε λιθόχτιστους πεσσούς.

Ο ναός είναι κατάγραφος, αλλά οι περισσότερες τοιχογραφίες είναι κατεστραμμένες. Στον ακανόνιστο τρούλο απεικονίζεται ο Παντοκράτωρ που κρατεί στο αριστερό χέρι κλειστό ευαγγέλιο και ευλογεί με το δεξιό. Διαβάζουμε την περιγραφή Ο XC Ω ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡ και σε κύκλο γύρω από την ευχή: + Κ(ΥΡΙ)Ε Κ(ΥΡΙ)Ε ΕΠΙΣΚΕΨΟΝ ΕΞ ΟΥ(ΡΑΝΩΝ) ΚΑΙ ΙΔΕ Κ(ΑΙ) ΕΠΙΣΚΕΨΕ ΤΗΝ ΑΜΠΕΛΟΝ ΗΝ ΕΦΥΤΕΥCEN Η ΔΕΞΙΑ COY. ΠΕΜΨΟΝ ΚΑΙ ΤΑΝΥΝ ΤΗΝ ΧΑΡ(ΙΝ) ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ COY ΠΝ(ΕΥΜΑΤΟC). Τον παντοκράτορα περιβάλλει σπειρομαίανδρος, όπου σε στηθάρια εικονίζονται η Παναγιά, ο Πρόδρομος και εννιά Αρχάγγελοι και εξαπτέρυγα που συμβολίζουν τα αντίστοιχα τάγματα των ουράνιων δυνάμεων. Χαμηλότερα σε άλλη ζώνη του τυμπάνου και τρούλου ζωγραφίζονται ολόσωμοι προφήτες. Στο ιερό διακρίνεται η Πλατυτέρα με το Χριστό στην αγκαλιά, ενώ στην καμάρα μπροστά από την αψίδα εικονίζεται η Aνάληψη και στο βόρειο τοίχο το όραμα Πέτρου Αλεξανδρείας.

Από όσες τοιχογραφίες σώζονται είναι δύσκολο να αποκαταστήσουμε το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναΐσκου. Γενικά στις καμάρες και στις πάνω επιφάνειές του διακρίνονται ίχνη από τις σκηνές του Δωδεκάορτου, ακολουθεί χαμηλότερα ζώνη με στηθάρια αγίων και πιο κάτω ζώνη με ολόσωμους αγίους άνδρες και γυναίκες. Από το Δωδεκάορτο σώζεται σε ικανοποιητικό βαθμό η Βαϊοφόρος στα νότια της δυτικής καμάρας. Ως το πλακόστρωτο δάπεδο διατηρείται σε μερικά σημεία η γνωστή σε σχήμα ρόμβων διακόσμηση. Στο κλειδί της δυτικής καμάρας εικονίζεται ο Μεγάλης Βούλης Άγγελος, στη δυτική πλευρά του κύριου ναού, πάνω από την τοξωτή είσοδο, η Κοίμηση της Θεοτόκου και στις παραστάδες βόρεια και νότια ο Κωνσταντίνος και η Ελένη και ο αρχάγγελος Μιχαήλ.

Το τέμπλο είναι λιθόχτιστο και οι τοιχογραφίες του (Χριστός, Παναγία, Κοίμηση της Θεοτόκου, Απόστολοι στο επιστύλιο, Αρχάγγελος Μιχαήλ στη βόρεια πλευρά δίπλα στο τέμπλο και ο Πρόδρομος στη νότια αντίστοιχη θέση) έχουν επιζωγραφιστεί σε μεγάλο βαθμό.

Χρονολόγηση: από τα δείγματα ζωγραφικής που υπάρχουν μπορούμε να υποστηρίζουμε πως η διακόσμηση του ναΐσκου έγινε στα μέσα ή στα τέλη του 17ου αιώνα. Κυρίως η Ανάληψη στην καμάρα του ιερού και η εικονογραφική σύνθεση του τρούλλου (αρχαϊκός τύπος του Παντοκράτορα, εικονογράφηση των εννιά ταγμάτων των αγγέλων), σε συνδυασμό με τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, δείχνουν καλλιτέχνη που από την μία μεριά ακλούθησε παλαιότερο εικονογραφικό πρόγραμμα και από την άλλη χρησιμοποίησε σωστά το χώρο που του προσφερόταν για την εικονογράφηση. Τέτοιους καλλιτέχνες συναντούμε συχνά στην περιοχή στον 16ο και 17ο αιώνα, όχι όμως και τον 18ο αιώνα. Σύγχρονο με τη διακόσμηση πρέπει να είναι και το κτίσμα.

Εξωτερικό ναού Παναγίας Οδηγήτριας
Εσωτερικό ναού Παναγίας Οδηγήτριας